“Her dil için genel seviyem ve her dildeki ayrı beceriler (okuma, yazma, konuşma gibi) için seviyem farklı olabilir ve bu seviyeler zaman içinde değişebilir. Kullanmadığım bir dil uykuya dalabilir. Gerektiğinde uyku halinde olan bir dili kısa bir zaman içinde uyandırabilirim.” (J. Vandewalle).

Günümüz dünyasında elliye yakın dil bilen ve bildiği bu dilleri konuşabilen kaç kişi bulunabilir? Genel geçer bilgilere göre dünyada insanların sadece yüzde üçü üç dil konuşabilmektedir. Ancak daha fazlasını konuşan ve terim olarak polyglot olan insan oldukça sınırlıdır. Multilingual terimi dört veya daha fazla dil bilenler için kullanılırken en az beş dili rahatlıkla konuşanlara polyglot adı verilmektedir. İşte Belçikalı dilbilimci Prof. Dr. Johan Vandewalle tam bir hyperpolyglot’tur. Çünkü hemen bütün Türk dillerini konuşabilen Vandewalle, birçok dünya diline de hâkimdir. 

Johan Vandewalle’nin bildiği ve konuştuğu diller hakkında şu bilgilere ulaşılabilir. Vandewalle, ana dili Hollandacadan sonra Hint-Avrupa dil ailesinden İngilizceyi, Almancayı, Fransızcayı, Latinceyi, Rusçayı ve Kilise Slavcasını ve Farsçayı çok iyi biliyor, konuşuyor. Bu dil ailesinden 23 dil üzerine en az bir ders kitabı ve/veya gramer kitabı bitirmiş Türk dillerinden Türkiye Türkçesini ve Osmanlıcayı çok iyi biliyor. Diğer 13 Türk lehçesi üzerine en az bir ders kitabı ve/veya gramer kitabı bitirmiş. Afro-Asyatik dil ailesinden Klasik ve Çağdaş Arapçayı çok iyi biliyor, bu dil ailesinden yedi dil üzerine en az bir ders kitabı ve/veya bir gramer kitabı bitirmiş. Fin-Ugor, Bantu ve Japon dillerinden dört dil üzerine de yine en az bir ders kitabı ve/veya gramer kitabı bitirmiş. 

Johan Vandewalle, Belçika’daki Ghent Üniversitesi’nin Mütercim, Tercümanlık ve İletişim Bölümü’nde hâlen Türkçe bölüm başkanıdır. İnşaat mühendisliği ve mimarlık okuyan Vandewalle master tezini de “Eski Türk Evi Tipi” üzerine hazırlamış ve bu tez ona daha sonra yapacağı dil çalışmalarında gramer inşası gibi bir zemin hazırlamıştır. Daha sonra Slav ve Doğu dillerini okuyan Johan Vandewalle, bu alandaki tezini de doğu dilleri üzerine hazırlamıştır. Genel dil bilimi alanında Ghent Üniversitesi’nde bir ek master yapmıştır. 2013 yılında Ghent Üniversitesi’nde dil bilimi alanında doktorasını Rusça, Türkçe ve Özbekçe hareket fiilleri konulu teziyle tamamlamıştır (ugent.be, 2022).  

Türkçe ile ilgili bir konuşmasında dili bir yazılım gibi gördüğünü, yabancı dilleri sadece bilimsel olarak değil de bundan başka bir de yaşayarak öğrenmeyi tercih ettiğini ifade eden Johan Vandewalle, Türkçenin benzersizliğini şu sözlerle ifade ediyor: “Chomsky Türkçeyi gençliğinde öğrenmiş olsaydı, o zaman modern dil bilimi İngilizceye değil Türkçeye göre şekillenmiş olurdu.” (turacoon.com, 2022).  

Dildeki seslerin insan kimliğini etkilediği düşüncesinin artık kabul görmediğini ifade eden Vandewalle, Türkçe dil devriminden sonra yeni yeni kelimeler türetmenin her zaman başarılı olmadığını, bu çalışmalardan meydana gelen boşlukların bazı zorluklara yol açtığını düşünüyor. Mesela, “Fenomen yerine türetilen görüngü kelimesi yapısal olarak doğru ama herkes tarafından kabul görmedi.” diyerek bu fikrini destekliyor. Sonra dildeki bilimsellik bağlamında günümüz Türk dili için şunları ifade ediyor: “Terimler çok önemli ve terimler tam olarak oturmadı. Bilim yapabilmek için önce terimler üzerinde anlaşmak gerekir. Günümüz Türkçesinde gramer açısından bakıldığında ortak terimler üzerinde uzlaşmak çok acil bir durum.” 

Vandewalle’in matematik ve Türkçe üzerine söylediği şu sözler de çok dikkat çekici: “Türkçeden başka dillerde de matematik olabilir. Bu, dilde gereksiz kuralların olmamasına, kuralların birleştirilebilmesine, sınırsız bir şekilde uygulanabilmesine bağlı bir durumdur. Türkçenin yapısı satranç gibidir. Satrancın kurallarını küçük bir çocuk kısa bir zaman içinde öğrenebilir. Sonra da bütün hayatı boyunca satranç oynamaya devam edip çok yüksek bir seviyeye yükselebilir. Kuralları basit olduğu halde oyun basit değil. Buna göre Türkçenin kuralları basit ve oynama imkanları sınırsız.”

Türkçe’nin Matematiği Üzerine

Belçikalı dil bilimci ve Türkolog Johan Vandewalle; 1987 yılında Türkçenin matematiksel olduğunu ifade etmiş ancak; “Her harfin bir rakama karşılık geldiğini, ben demek için 011, sen demek için 010, o demek için 000 demenin yeterli olacağını ama Türkçe’den başka hiçbir dilde matematik olmadığı” ifadelerinin kendisine ait olmadığını belirtmiştir. 

Johan Vandewalle, Türkçenin matematiğini izah etmek için matematik terimlerinden “vektör” kavramını kullanmaktadır. Vektörün matematiksel özelliği ile Türkçenin gramerini üç madde üzerinden örneklendirmektedir.

1. Vektör Uzayı: Vektör uzayı vektörlerden oluşur. Her vektör uzayın merkezinden uzaydaki bir noktaya kadar uzanan bir ok gibi gösterilebilir. Bu vektörlere iki işlem uygulanabilir. Vektörler bir faktörle çarpılabilir. Bu şekilde vektör kısaltılabilir, uzatılabilir, negatif bir faktörle çarpılarak yönü de değiştirilebilir. İkinci olarak vektörler toplanabilir. Bu iki işlem ile vektör uzayının tüm vektörlerini üretmek mümkün. Yani düzlemdeki bütün noktalara erişebiliriz. Burada önemli olan taban vektörlerinin asgari sayıda olmasıdır. 

Burada; 

Vektör uzayı: Dil

Vektör uzayındaki noktalar: Dilde ifade edilebilen anlamlar

Merkezden bir noktaya uzanan vektör: Anlamın ifade edilmesi

Vektör uzayının tabanı: Dilin grameri

Taban vektörleri: Dilin gramer kuralları

Taban vektörlerinin birleştirilerek tüm vektörleri üretebilmesi: Gramer kurallarının birleştirilerek tüm anlamları ifade etmesi.

Taban vektörlerinin sayısının asgari olması: Gramer kurallarının sayısının asgari olmasıdır. 

Sonuç olarak: Dilin grameri bir vektör uzayının tabanına ne kadar yaklaşırsa dilin sistemi de o kadar matematiksel hale gelir. 

Uygulama 

1. Kuralların uygulanması sınırlı olmamalı. Taban vektörleri bir faktör ile çarpılabilmeli. 

Türkçe ————————————————————————————————- Hollandaca

-kanepede uyuyan kedi ——————————————————— de op de sofa slapende kat

-kanepede uyuyan kediyi okşayan çocuk —————————————– yok (başka bir yapı)

-kanepede uyuyan kediyi okşayan çocuğu tanıyan kadın ———————- yok (başka bir yapı)

Türkçe de bu yapı iki veya üç ile çarpılabilir ama Hollandacada mümkün değildir. 

2. Kurallar birbirleri ile birleştirilebilmeli. Taban vektörleri toplanabilmeli. 

Türkçe ————————————————————————- Hollandaca

Etken yapı:

Mimar camiyi yaptı ——————————————————— De architect bouwde de moskee.

Edilgen yapı:

Cami yapıldı —————————————————————— De moskee werd gebouwd.

Ettirgen yapı: 

Padişah camiyi yaptırdı ——————————————————— De sultan liet de moskee bouwen

Ettirgen Edilgen yapı: 

Cami padişah tarafından yaptırıldı ——————————————— yok (başka bir yapı)

Hollandacada edilgen ve ettirgen yapı bir arada toplanamaz. Bu durum Almanca için de geçerlidir.  

3. Gramerdeki kuralların sayısı en aza indirgenmiş olmalı. Yani taban vektörlerinin sayısı asgari olmalı. 

Türkçe Hollandaca

Bir çoğul eki (-lar) Üç farklı çoğul eki (-en, -s, -eren) + yabancı dillerden çoğul eki (-i, -a, -ta, …)

Türkçede bir çoğul eki varken Hollanda dilinde üç farklı ek ve yabancı çoğul ekleri de vardır. Bu çoğul eki fazlalığı Germen dillerinden Almancada da görülmektedir. 

Bu üç kritere göre Türkçe Hollandacadan daha matematiksel çıkmaktadır. Bu matematiksellik ise göreceli bir fenomendir (Kıymaz, t.y.).

Johan Vandewalle’in yaptığı çalışma kendi ifadesi ile göreceli yani rölatiftir: Bir dil başka bir dile göre daha matematiksel veya daha az matematikseldir. Konuyu matematik bilimi ile izah ettiği için de dil bilimine dair önemli bir mantık geliştirmiştir. Bu mantık dil bilimi çalışmalarında belki köklü bir değişime yol açmaz ama dillerin genel karakteristiği ve öğrenilmesi üzerine farklı metotların ifade edilmesine sebep olabilir. Buradaki tespitin özellikle Türkçe üzerine yapılmış olması, Türkçe konuşan toplulukların kendi dillerinin bu özelliğine daha fazla odaklanıp Türkçeyi daha kullanılır, daha bilimsel ve daha ihtiyaç hissedilir bir dil hâline getirme üzerine kafa yormalarını zorunlu kılmaktadır. Özellikle dil biliminde kullanılan ve İngilizceden tercüme edilirken Türkçenin işleyen mantığına uzak kalan ve öğrenmeyi zorlaştıran terimler üzerinde yeniden ve ciddi bir çalışma yapılması kaçınılmaz bir gerçek olarak önümüzde durmaktadır.

Kaynaklar 

ugent.be (2022, Nisan 21). Dr. Johan Vandewalle. Ghent University.

https://research.flw.ugent.be/en/j.vandewalle#:~:text=Johan%20Vandewalle%20is%20the%20head,at%20Ghent%20University%20in%20Belgium.

turacoon.com (2022, Nisan 21). Comprehending the Main Features of Turkish. turacoon.com

https://turacoon.com/en/blogs/comprehending-the-main-features-of-turkish

Kıymaz, A. (t.y.). Türkçenin Matematiksel Yapı Özellikleri ve Türkçe-Fince Karşılaştırması (Prof. Dr. Johan VANDEWALLE) (Video) YouTube. Retrieved Ekim 25, 2019,  https://youtu.be/E5qbbQ08BIE