Abdulah Škaljić (Rogatica, 6 Eylül 1904 – 14 Kasım 1967) tanınmış Boşnak hukukçu ve Sırp-Hırvat Dilindeki Türkizmler sözlüğünün yazarıdır. Rogatica’da (Çelebipazar) cami mektebini ve ilkokulu bitirmiştir. Ardından Saraybosna’da mahalle medresesine gitmiştir. Oradan 1925’te mezun olduğu İslam Hukuku Mektebine geçmiştir. 1927-1930 yılları arasında Priştine’de Kosovskoj bölgesinde müftülük yapmıştır. 1929 yılında Belgrad’daki Adalet Bakanlığında İslam hukuku hâkimliği sınavını geçtikten sonra Priştine’deki Şeri Mahkemede yaklaşık bir buçuk yıl stajyer olarak görev yapmıştır. Sonrasında Đakovica’da iki yıl, Üsküp’te de üç yıl İslam hukuku hâkimi olarak görev üstlenmiştir. Akabinde Trebinye’de beş yıl ve Travnik’te dört yıl Şeri Mahkeme Hâkimliğine devam etmiştir. Memuriyetinin son yıllarında Yüksek Şeri Mahkeme Hâkimliği yapmıştır. Hayatının ilerleyen döneminde Saraybosna Kütüphanesinde çalışmıştır.
Škaljić, bölgenin önde gelen İslam hukuku yazarları arasındadır. Bu alanda yazdığı ve yayımladığı her eseri, ilmî sağlamlık ve titizlikle kaleme alınmıştır. 1931 yılında henüz 24 yaşında genç bir şeri hukuk hâkimi iken Mitrovica’da Mahkeme Harçlarına İlişkin Kanun, Tarife ve Yönetmeliklerin Uygulanması için Pratik El Kitabı broşürünü yayımlamıştır. Başlangıçta 1940 ve 1941 yıllarında İslam Cemaati gazetesinde tefrika olarak yayımlanan ve daha sonra 1941 yılında, ayrı bir kitap şeklinde Saraybosna’da 115 sayfa olarak neşredilen Şeri Miras Hukuku en öne çıkan ve kapsamlı eseridir (sr.wikipedia.org, 2022).
Sırp-Hırvat Dilindeki Türkizmler
Škaljić’in Bosna-Hersek halk edebiyatı sahasındaki Türkizmler üzerine olan çalışması Folklor Araştırmaları Enstitüsünde vücuda getirilmiştir. Abdulah Škaljić bu özen isteyen işe yıllarını feda etmiştir. Enstitünün 1957 yılında Milli Edebiyatımızda Türkizmler başlığı altında yayımladığı bu sözlük, toplam 810 sayfadır ve iki cilt olarak yayımlanmıştır. Lügatin birinci cildi A-J harflerinden, ikinci cildi ise K-Ž harflerinden oluşmaktadır. Bu sözlüğün hazırlanışı, bilimsel ve kültürel sahada büyük ses getirmiştir. Bu yayının ortaya çıkması, Balkanlar ve hatta ötesindeki bilim adamları arasında büyük ilgi toplamıştır. Başarısının yanı sıra aldığı eleştirilerden de cesaret alan yazar, aynı yıl araştırmasını edebî dilde ve tüm Sırp-Hırvat dili alanında genişletmeye karar vermiştir. Böylece ilk baskıdan sonra çalışmasını genişletmiş, düzeltmiş ve tamamlamıştır. Sözlük kendisinden önce o tarihe kadar bizzat veya dolaylı şekilde Türkizmler üzerine yazılmış 13 farklı temel kaynağın bir araya getirilmiş hâlidir. Ayrıca sözlükte bu eserlerin değerlendirmeleri de yer alır.
Škaljić’in sözlüğü birçok araştırmacı için Sırp-Hırvat-Boşnak dillerindeki Türkizmler konusunda referans kabul edilmesine rağmen üzerinden 50 yıldan fazla bir süre geçmiş olup birçok düzeltme yazısı da kaleme alınmıştır. Bu sözlük hâlen daha Sırp-Hırvat dilindeki en geniş ve kapsamlı Türkizmler sözlüğüdür. Sözlüğe hem ülkede hem de yurt dışında çok talep olduğundan dolayı çıktıktan kısa bir süre sonra ilk baskısı tükenmiştir. Saraybosna’daki Svjetlost Yayıncılık Şirketi bu sözlüğü kendi dergisinde yayımlamaya karar vermiştir. Yine 1965 yılında bu eser Sırp-Hırvat Dilindeki Türkizmler başlığı altında 662 sayfa hâlinde yayımlanmıştır. Esere sürekli yüksek talep olduğundan “Svjetlost” 1966 ve 1973’te iki kez daha basmıştır. Škaljić’in sözlüğü üzerine yapılan bazı tahlil ve değerlendirme çalışmaları da yapılmıştır. Sözlük 1985 baskısına göre, varyantlarıyla 8742 kelime ve 6878 madde içermektedir.
Bu derleme sözlükte Türkçeden ödünçlenen kelimelerle ilgili eserinin başında 34 sayfalık bir inceleme bölümü bulunur. Türkizmlerin mahallî dile geçiş yolları, nasıl ve hangi şartlar altında geçtikleri anlatıldıktan sonra kelimelerin tematik tasnifleri yapılır ve Türkçe ödünç kelimeler hakkında yapılan daha önceki çalışmalara temas edilir. Burada müellifçe on üç kaynak hakkında bilgi verilir, bu kaynaklar farklı cepheleriyle tanıtılır ve değerlendirmeleri yapılır.
Morina, bu değerli sözlüğün leksikolojik bakımdan özelliklerini kaleme almıştır. Buna göre;
1. Evvela muhtelif telaffuzlarıyla sözlü halk edebiyatında, konuşma ve edebî dillerinde bulunan kelimeler dercedilmiş, kelimenin fazla ve muhtelif telaffuzu varsa, önce doğru okunuşu daha sonra da diğer şekilleri verilmiştir. Parantez içine alınmış olanlar ise bazı yer ile topluluk adlarında ve bazı türkülerde bulunanlardır. Şahıs isimlerinden sonra kısaltılmış ve tahrif edilmiş şekilleri de eklenmiştir.
2. Her kelime vurgulanmış, vurgu farkları sadece Bosna ve Hersek telaffuzlarına göre açıkça görülen farkları olan birkaç kelimede gösterilmiştir.
3. İsimlerden sonra izafet (genitif) ve cinsiyet eki, fiillerde (1. şahıs) şimdiki zaman eki, diğer kelimelerde de kelime çeşidini gösteren işaretler verilmiştir.
4. Kelimelerin etimolojisi (kökeni) parantez içinde kısaltmalarla gösterilmiş ve kelimenin hangi dilden geldiği açıklanmıştır. Sözlükte, Türkçe son ek –ci, çi, -li,-lik ve Farsça –dar son ekine sık sık rastlanmaktadır.
5. Türkçe kelimelerin kendi dillerindeki anlamları verilmiştir.
6. Edebiyat veya konuşma dilinde bazı kelimelerin kullanılışına dair örnekler dercedilmiştir.
7. Türemeler ve birleşik kelimeler açıklanmıştır.
8. Kelimenin hangi dilden alındığı, eğer anlam farkı varsa kendi dillerindeki anlamlarını ve kelime köklerinin açıklaması yapılmaktadır (Morina, 2010, s. 684).
Lügat, neşrinden sonraki dönemlerde bazı hatalarının belirtilmesiyle birlikte çok büyük bir kısmı itibarıyla eleştiri değil övgüler almıştır. Yazarın bazı eksikliklerine ve esere sızan bazı hatalara dikkat çekilmekle birlikte bu sözlüğü inceleyen ve kullanan herkes değerini teslim etmiştir. Söz sahibi kimselerin sözlükle ilgili değerlendirmelerini tek bir cümlede toplarsak sözlüğün yayımlandığı usul ve teknik, bu kadar değerli bir çalışmayı tam yansıtmıyor şeklindedir.
Bu kıymetli eserde Türkçeden geçen soyadları, yer ve şehir adları yer almaz. Etimolojilerde az da olsa hatalar bulunmaktadır. Ekler üzerinde geniş durulmamıştır. Etimoloji, türeme ve varyantlardaki noksanlıkları Skok’un Etimoloji Sözlüğü (1971, 1972, 1973, 1974) ve SANU’nun (Sırp İlim ve Sanatlar Akademisi) ESRJ (Sırpça Etimoloji Sözlüğü) büyük ölçüde tamamlamıştır. SANU, sözlüğün henüz daha ilk üç cildini yayımlamış olup (2003, 2006, 2008) A-B harflerini tamamlamıştır. Đinđić’in (2014) doktora çalışması ise kapsamı ve titizliğiyle Türkçeden geçen ek ve kökler itibariyle Türkizmlerin morfolojik yapıları konusunu izaha ve kapsamlı bir tasnife kavuşturmuştur. Duran, (2017) Sırbistan’daki toponimleri ve Bračković (2020) ise Bosna-Hersek’teki unvan ve soyadlarını doktora tezi olarak çalışmıştır. Bu sözlüğü esas alarak Karaağaç (2008) Türkçenin Verintiler Sözlüğü isimli eserinde Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça dillerini; yine Xhanari Latifi (2015) ise Balkan Dillerindeki Ortak Türkizmalar Sözlüğü isimli çalışmasında Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça kısımlarını yazmıştır. Üstte zikredilen eserler esas alındığında varyantları ile 13.000-14.000 civarında Türkizm varlığından bahsetmek mümkündür. Ayrıca Yücel (2020) Škaljić, Skok ve SANU’nun sözlüklerini etimolojileri bakımından taramıştır. Taraması neticesinde Türkçe asıllı kelime ve unsurlar listenin %60’ı kadar çıkmıştır.
Kaynaklar