Bu yazıda Romanya’da Türk dili ve tarihine ömrünü vermiş bir ismi kısaca anlatmaya çalışacağım. Aslında Romanya’da modern Türkoloji çalışmaları, 16. yüzyılda uzun süre İstanbul’da kalarak Osmanlı’nın siyasi ve sosyal hayatını yakından tanımış olan Nicolae Milescu adında bir Buğdanlı boyarın kısa bir Osmanlı Tarihi yazmasıyla başlamıştır. Eserin sonunda, eserinde kullanılmış olan Türkçe kelimelerin basit bir lügatçesini de vermiştir. Bu gelenek Romanya’da günümüzde de okul kitapları ve yazarlar antolojilerinde devam etmektedir. Birçok Rumen aydını, iki taraflı iletişimi kolaylaştırmak için ayrıca sözlük ve konuşma kılavuzları da yazmışlardır.
Tarih boyunca Romanya toprakları Türkler, Türk kültürü ve medeniyeti ile yakın ilişki içerisinde olmuştur. Osmanlı Dönemi’nde beş yüz yıldan fazla süren ortak beraberliğe ilaveten Memleketeyn’in yani Eflak ve Boğdan’ın Osmanlı’dan önceleri de İskit, Kuman, Peçenek, Oğuz, Tatar gibi birçok eski Türk kavimleriyle ortak bir tarihe ve siyasi geçmişe sahiptir. Tabii ki bu tarihî ve siyasi sürecin bir yansıması olarak Türk dili ve kültürü, Rumen dili ve kültürü üzerinde, bugün de canlılığını koruyan derin izler bırakmıştır. 1877-78’deki 93 Harbi’nden sonra da sadece Dobruca eyaletinde değil, Romanya’nın Tuna ötesi ve yakın tüm bölgelerinde de bu varlığını sürdüregelmiştir.
Osmanlı-Rumen ilişkileri açısından bir diğer önemli isim de eğitim için İstanbul’a gelip 22 yıl kalarak Türk dili ve kültürünü yakından tanıma fırsatını yakalayan ve bu fırsatı Osmanlı tarihi, İslâm dini ve Türk musikisi üzerinde çalışmalar yaparak değerlendiren Dimitrie Cantemir’dir (1673-1723).
Tarih ve edebiyatın yanı sıra dil etkileşimi alanında da Rumen Türkologları önemli eserler kaleme almışlardır. Lazăr Şăineanu, Vladimir Drimba, Emil Suciu gibi ünlü Türkologlar bu isimler arasındadır. Emil Suciu’nin Romanya İlimler Akademisinin yayınevinde yayımlanan lisans ve doktora tezleriyle Türk dilinin Rumen dili üzerindeki tesiri konusunu -denebilir ki- tamamıyla aydınlığa kavuşturmuştur.
Rumen yazarları, Birinci Dünya Savaşı’na olan kadar eserlerinde, değişik ölçülerde, çok sayıda Türkçeden Rumenceye geçen kelime kullanmışlardır. 1970 yılına kadar çoğu basit, basılmamış, arşivlerde el yazısı seviyesinde kalmış gramer, sözlük ve konuşma kılavuzları hazırlanmıştır.
1989 yılı Rumen devriminden önce, yüzyıldan fazla süren dönemde Rumen tarihçilerinin büyük çoğunluğu Rumen-Osmanlı ilişkilerindeki tarihî gerçekleri çarpıtmışlardır. Bu ilişkilerin Rumen halkı için olumsuz, uğursuz olduğu şeklinde kaleme almışlardır. Bu dönemde özellikle siyasi nedenlerden dolayı Türk dili ve edebiyatını öğrenmek için Türkiye’den gelecek olan her tür kitap ve dergilerin girişleri yasaklanmıştı. Bu yüzden Bükreş Üniversitesi Türkoloji öğrencileri büyük zorluklar çekmekteydi ve iki ülke arasındaki her türlü kültürel bağ neredeyse kopmuş durumdaydı. Bu tarihten sonraki çalışmaların büyük kısmı Agiemin Baubec’e aittir. İşte yazar bu sıkıntıları hafifletmek için çalışmalarına başlamıştır.
Agiemin Baubec; Türk Dili ve Diyalektolojisi bilim dalında Romanya’da ilk doktor ünvanını kazanan isim olup Türk Kültürüne Hizmet Vakfı tarafından, Türk diline Türkiye dışında önem veren, Türkçe ile ilgili çalışmalar yapan, Türk dilini tanıtan ve öğreten Türkologlara, yaptıkları çalışmalardan dolayı bir şükran nişanesi olarak 2008 yılında verilen Türk Dünyası Türk Dili Şeref Ödülü’ne layık görülen yabancı Türkologlar arasındadır. Üniversite kürsüsünde elli yıldan fazla bir süre hocalığın yanında zamanının büyük bir kısmını sözlükler yazmaya ayırmıştır. Romanya’nın 1989 yılına kadar içine dönük, kapalı, perde arkası bir ülke olduğu dönemde onun dış dünya ile kültürel ilişkileri de dâhil her türlü ilişkisi sekteye uğramış hâldeydi. Bu durumdan en çok zarar görenler arasında Türkçe öğrenen öğrenciler geliyordu. Bu durum karşısında ilk olarak Uygulamalı Türk Dili ders kitabını ve Türkçe-Romence Sözlük’ünü yazmaya karar vermiştir.
Ayrıca son dönemde Baubec’in çalışmaları dışında Rumen dili gramer bilgileri, sonunda da ek olarak geniş Türkçe-Romence ve Romence-Türkçe lügatçeleri bulunan Romence Konuşma Kılavuzu da yayımlanmıştır. Romanya’da merhum Türkolog Kerim Altay, 1996 yılında Tatarca-Türkçe-Romence Sözlük’ünü, Mehmet Ziya Mankalyalı da yayımı TDK Yayınlarında sağlanmış olan Romence-Türkçe Sözlük’ü hazırlamışlardır.
Agiemin Baubec, 1946-1950 arasında Köstence’de Albeşti mahalle ilkokulunu bitirdikten sonra 1950-1953 arasında Mangalia umumi ortaokulunda okumuştur. 1953-1957 yılları arasında Köstence Pedagoji Lisesine devam etmiştir. Aynı yıl Bükreş Üniversitesi Yabancı Diller Fakültesi Doğu Dilleri Bölümü dâhilinde Türkoloji Anabilim Dalı açıldığında buraya ilk kaydını yaptıran öğrenciler arasında bulunmuştur. Bükreş, Moskova ve Ankara Devlet Üniversitelerinde değişik seviyelerde Türkoloji eğitimi alma imkânı olmuştur. Bir yıl okuduktan sonra 1958-1964 seneleri arasında Moskova Devlet Üniversitesi Şark Dilleri Fakültesine devam etmiştir. Mezuniyetinin ardından 1973 yılına kadar dokuz sene Bükreş Üniversitesi, Yabancı Diller ve Edebiyatlar Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde öğretmenlik ve yedek asistanlık yapmıştır. 1973-1979 yılları arasında ise kadrolu üniversite asistanı olmuştur. 1982-1984 yılları arasında filoloji doktorasını tamamlamıştır. Bu arada 1979-1994 yılları arasında 15 sene üniversite öğretim görevlisi ve 1994’ten günümüze kadar da üniversite öğretim üyesi olarak çalışmaya devam etmektedir.
Akademik hayatında Bükreş Üniversitesi’nde Türk Dili Tarihi dersi, Çağdaş Türkçe kursu, Türkçe Dil Bilgisi, Türkçe Dil Yapısı ve Uygulamalı Türkçe dil dersi okutmuştur. Ayrıca Millî Savunma Üniversitesinde Pratik Türkçe dil kursu ve 1996-2001 döneminde Ankara Üniversitesi’nde Rumen Dili dersi ile Rumen Kültürü ve Medeniyeti dersi okutmuştur.
TDK, çiçeği burnunda bir Türkoloji asistanının, 1972 yılında kuruluşunun 40. yılında Mahmut Kaşgari’nin Divanü Lügati’t-Türk eserinin de 900. yıl dönümü vesilesiyle Ankara’daki Dil Kurultayına bir bildiri ile katılımını sağlamıştır. Bir yıl sonra ise İstanbul’da, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresine katılmıştır. Bu kongreler müellife yeni ufuklar açmıştır. Sonrasında yine çeşitli kongre ve sempozyumlara bilimsel tebliğlerle katılmış çeşitli makale, tebliğ ve kitaplar kaleme almıştır. Bu iki kongre sırasında tanıdığı F. H. Dağlarca, M. C. Anday, N. Cumalı gibi şairlerin şiirlerini, Ö. F. Toprak gibi yazarların romanlarını, Türk Atasözleri ve Türk Masallarını çevirerek Rumen okuruna tanıtmıştır.
Bükreş’te Türkçeden Rumenceye, 1972’de Türk Atasözlerini, 1974’te Nicolae Ioana, Nevzat M. Yusuf ile Çağdaş Türk Edebiyatı Metinlerini ve ertesi yıl Sabahattin Ali’den İçimizdeki Şeytan romanını, dokuz yıl aradan sonra Türk Halk Hikâyelerini ve iki sene sonrasında ise Talip Apaydın’ın Ekmek ve Tuz eserini çevirmiştir.
Romanya ve Türkiye’de ilk defa olarak yayımladığı sözlük ve konuşma kılavuzlarından da bahsetmek gereklidir. Agiemin Baubec, sözlük hazırlama işine 1964 yılında başlamıştır. Romen İhtilali yılı olan 1989 yılına kadar olan sözlük çalışmalarına temel kaynak olarak 1969 yılında, TDK Türkçe Sözlüğü’nün 5. baskısını almıştır. Bu minvalde Bükreş’te Türkçe öğrenen fakülte öğrencileri için 1969 yılında Türk Dili El Kitabı, 1972 ve 1975’te Pratik Türkçe dil kursu, 1984’te Pratik Türkçe dersi için Metinler Antolojisi, 1993 senesinde ortaokul ve lise öğrencileri için Türk Dili Metinleri Antolojisi ve son olarak Deniz Geafer Baubec işbirliğinde Kendi Kendine Türkçe Dili Kılavuzu çalışmalarını bastırmıştır. 1970 yılında, bölümde bir daktilo makinesi ile çok basit ve en çok yirmi sayfa çoğaltabilen eski bir şapirograf denen bir teksir makinesi vardır. Kısa bir zamanda hazırladığı bu iki kitaptan yirmişer nüsha çoğaltılarak ciltli hâlde fakültenin kütüphanesine vermiştir. Bu bir başlangıçtır ve ilk başarıdır. Sonraki yıllarda Türkçeyi öğrenmek için artık bu konuda kimseye muhtaç olmayacak kadar Türkçe öğrenimiyle ilgili gerekli eğitim gereçlerin teminini sağlamıştır.
1977 yılında Romanya’da tarihî bir olay gerçekleşmiştir. Ülkenin en itibarlı yayınevinde yirmi bin kelime içeren Romence-Türkçe Sözlük’ü yayımlamıştır. İki yıl sonra, 1979 yılında, aynı yayınevinde, aynı kapsamda Türkçe-Romence Sözlük tekrar basılmıştır. Bu sözlükleri oluştururken altıncı sınıf öğrencisi olarak dört aylık stajını Sovyetler Birliği İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsünde gerçekleştirirken 1977 yılında yayımlanacak olan ve müellifleri arasında A. N. Baskakov, Golubeva, Yusupova gibi Türkologların da bulunduğu 48 bin kelimelik Türkçe-Rusça Sözlük hazırlanmaktaydı. Ülkesine döndükten sonra kendi sözlük çalışmalarında o dönem faydalı olacak bilgiler edinmiştir. O dönemde Romanya’nın ancak tek bir kütüphanesinde bulunan Türkçe sözlüklerden faydalanabilmiştir.
1970 yılında Türkçe-Romence Sözlük, Mitică Grecu ve Zeldula Mambet ile Romence-Türkçe Sözlük’ü 1977 yılında, ertesi sene Romence-Türkçe Sözlük ve Mitică Grecu ile birlikte Küçük Türkçe-Romence Sözlük’ü hazırlamıştır. 1989 yılından sonra 1993, 1994, 2010, 2012, 2015 yıllarında değişik kapsamlarda Türkçe-Romence ve Romence-Türkçe Sözlükleri hazırlamıştır. Bu sözlükleri hazırlarken en fazla yararlandığı kaynak, son baskısı 2011 yılında yapılan TDK Türkçe Sözlüğü’dür. 2012’deki sözlükleri 30’ar bin kelimeliktir. Kendisi, hayalini büyük bir ansiklopedik Türkçe-Rumence ve Rumence-Türkçe Sözlük’ünün yazılması olarak ifade etmiştir.
1978 yılında hazırladığı Romence-Türkçe Konuşma Kılavuzu’nun bir yıl sonrasında yeni baskısını yapmıştır. 1991’de İstanbul’da, bir kez de 1999’da Bükreş’te basmıştır. Bu konuşma kılavuzlarının sonunda oldukça geniş kapsamlı lügatçeler ve endeksler de bulunmaktadır. Romanya üniversitelerinde okuyan Türkoloji öğrencileri için 2005’te Çağdaş Türk Dili/Türkçenin Grameri’ni Bükreş Üniversitesi Yayınevinin baskısıyla yayımlamıştır. Yine üniversite öğrencileri için Günümüz Türk Dili Grameri, Uygulamalı Türk Dili ve Türk Yazarları Antolojisi kitaplarını da yayımlamıştır.
Agiemin Baubek, çok iyi derecede Türkçe, Tatarca, Rusça ve iyi derecede İngilizce bilmektedir.
Kaynakça
Altay, K. & Kerim, L. (1996). Tatarca-Türkçe-Romence Sözlük.
Baubec, A. (2017). Romanya’da Türkoloji Araştırmaları Kapsamında Türkçe ile İlgili Leksikografik Çalışmalar. (Ed. Erdoğan Boz, Ferdi Bozkurt, Fatih Doğru, Duygu Kamacı, Ezgi Girişen Aslan), İçinde: II. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu Bildiri Kitabı, (ss. 17-26).
Drimba, V. (1948). Paralele Sintactice si Frazeologice Turco-Române. DR, XI/202-212.
Guboğlu, M. (1968). Romanya Türkolojisi ve Romen Dilinde Türk Sözleri hakkında Bazı Araştırmalar. İçinde: XI. Türk Dil Kurultayı Ankara, (ss. 265-267).
Guboğlu, M. (1981). Romen Ulusunun Eski Türk Kavimleri İle İlişkileri. (ss. II/751-781). İçinde: VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri Ankara.
Mankalyeli, M. Z. (2013). Türkçe-Romence Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Suciu, E. (2009). Influenţa turcă asupra limbii române. I. Studiu monografic. Editura Academiei Române.
Suciu, E. (2010). Dicţionarul cuvintelor româneşti de origine turcă. Editura Academiei Române.
Şăineanu, L. (1885). Elemente turceşti in limba romana. Tipografia Academiei Române (Laboratorii Români).
unibuc.ro (2022, August 22). Agiemin Baubec. https://turca.lls.unibuc.ro/agiemin-baubec/
Not: Bu yazıda geniş şekilde Baubec (2017) Romanya’da Türkoloji Araştırmaları Kapsamında Türkçe ile İlgili Leksikografik Çalışmalar isimli çalışmadan faydalanılmıştır.