“Eğer başınızdaki rejim adına işlediğiniz suçları isteyerek ve bilerek işlemiş olsaydınız, Almanya hakkında nasıl bir yargıya varılabilir ve gelecek için ondan ne beklenebilirdi ki? Özgürlüğün dışarıdan gelen sesini gizlice dinleyen sizler, herhalde kendinizi baskı altında tutulan bir ulusun bireyleri olarak görüyorsunuz; yalnızca bu gizlice dinleyişiniz bile, Hitler terörüne ve siz Almanları içine sürüklemiş olduğu kanlı ve sonu gelmeyen serüvene karşı başkaldırışınızın bir kanıtıdır… Alman ulusu, böyle bir sonun gerçekleşmesine izin verme!” (Mann, 1991, s. 34-35).
Bu sözler, 20. yüzyılın en ses getiren romancılarından Thomas Mann’ın, II. Dünya Savaşı sırasında Nazi rejimine karşı Alman halkına hitaben BBC Radyosundan yaptığı uyarı konuşmasında geçmektedir.
Thomas Mann’ın Doğumu ve Eğitimi
Tam adı Paul Thomas Mann olup 6 Haziran 1875’te Almanya, Lübeck’te doğmuştur. Ailesi onu St. Mary’s Kilisesinde Protestan olarak vaftiz ettirmiştir. Babası Thomas Johann Heinrich, varlıklı bir tüccar olup annesi Julia ise kalburüstü bir Alman ailesindendir. 1891 yılında babası ölünce okulu bırakan Mann, ailesiyle birlikte Münih’e taşınır. Burada bir sigorta şirketinde iş bulup çalışırken 1895 yılında Teknik Üniversiteye kaydolur.
Yazarlık serüveni Simplicissimus adlı dergide yayımlanan yazılarıyla başlar. Sıra dışı bir yeteneğe sahip Mann, henüz 23 yaşındayken Der kleine Herr Friedmann (Küçük Bay Friedemann) öyküsüyle dikkatleri üzerine çeker. Bu vesileyle 1905 yılında zengin bir Yahudi aileye mensup Katia Pringsheim ile evlenir. Bu evlilikten altı çocukları olur (biyografiler.com, t.y.).
Mann, üniversitedeyken filozof Arthur Schopenhauer ve Friedrich Nietzsche’nin eserlerinden etkilenir. Ayrıca müzik dehası Richard Wagner’in etkisi, yazarın başyapıtı olan Buddenbrooklar: Bir Ailenin Çöküşü (Buddenbrooks: Verfall einer Familie) eserinde de üslup ve teknik olarak göze çarpar. Lübeck’li bir tüccar ailesinin çöküşünü dört nesil boyunca anlatan bu romanı, dünya çapında başarıya ulaşır (tamadres.com, t.y.) Mann, yazdığı bütün eserlerinde genellikle kendi aile ve çevresinin acılarını ve hapsedilmişlik duygularını dile getirir.
Bundan sonra 1903’te altı öyküden oluşan Tristan adlı kitabı yayımlanır. Kitaptaki Tonio Kroger adlı öyküsüyle sanatla burjuva arasındaki zıtlığı ortaya koyar. 1912’de Venedik’te Ölüm (Der Tod in Venedik) adlı romanını yazar. Romanda soysuzlaşmış yaşam tarzı yüzünden perişan olan bir sanatçının öyküsünü anlatır. Eser, daha sonra Luchino Visconti tarafından beyaz perdeye uyarlanır.
II. Dünya Savaşı sırasında muhafazakâr düşüncelerini terk ederek cumhuriyet ve demokrasiyi savunur. Başyapıtı olan Der Zauberberg (Büyülü Dağ) adlı eseriyle savaşın anlamsızlığında kaybolan hümanizmi ve burjuvazinin yalıtılmış sentetik dünyasını eleştirir. Kitap, kuzenini görmek için gittiği seçkin bir sanatoryumda belirsiz bir hastalığa ya da hastalık hastası olan Hans Castorp isimli bir mühendisin öyküsünü anlatır. Bu eser, 1929 yılında yazara Nobel Edebiyat Ödülü (biyografiler.com, t.y.) kazandırır.
Mann, 20. yüzyılın en etkili romancılarından biri olarak yalnızca Almanya’nın değil, dünya edebiyatının da vicdanı olma mertebesini kazanır. Yazdığı eserlerin yanında, 1933 yılında iktidara gelen Nazi tehdidinin ne anlama geldiğini en erken fark eden aydınlardan biri olur. Zira eşi Katia Pringsheim, asimile olmuş bir Yahudi ailesindendir. Bu yüzden Mann’ın çocukları da Nazi yasalarına göre yarı Yahudi sayılır ve Almanya’da yaşamaları tehlikeli hâle gelir. Dolayısıyla 1933’te İsviçre’ye taşınarak ailesini ve çocuklarını korumaya çalışır.
İsviçre ve ABD Günleri
İsviçre’de iken dinî metinlerin ilk mizahi eleştirisi sayılabilecek Yusuf ve Kardeşleri isimli dört ciltlik eserin ilkini tamamlar. Bu eserle, İncil’deki metinlerin asıllarına bağlı kalmak şartıyla, dinî yapıtları dogma olmaktan çıkarır ve insani bir bakış açısıyla ilk eleştiri getiren biri olur (turkedebiyati.org, t.y.).
Kendisi, faşizm karşıtı olduğu için 1936’da Alman vatandaşlığından çıkarılır. Ardından Çekoslovak vatandaşı olur ve 1938 yılında ABD’ye taşınır. Burada Princeton Üniversitesinde ders verirken aynı zamanda Lotte in Weimar adlı eserini yazar. Bu yapıtıyla Goethe’nin ünlü Genç Werther’in Acıları (biyografiler.com, t.y.) adlı eserine vurgu yaparak edebiyat dünyasında hak ettiği değeri geri kazandırır.
Nazi baskılarının her yeri kasıp kavurduğu dönemde BBC aracılığıyla Almanya’daki halka seslendiği radyo konuşmalarında özet olarak şu çağrıyı yapar: “Alman halkı, sizler Hitler değilsiniz. Bu yüzden zulme ortak olmak zorunda değilsiniz. Vicdanınızla yüzleşin.” (Canik, 2025).
Mann, BBC aracılığıyla yaptığı bu konuşmalarda halkı değil, rejimi hedef alarak faşist uygulamaları Almanya’nın tamamına mal etmenin doğru olmadığını savunur. 1941’de yaptığı bir konuşmada sadece Nazi rejimini değil, onun nefret dilini ödünç alan sözde muhaliflere de göndermede bulunur. Çünkü bazı entelektüellerin Ama Yahudiler de çok ileri gitmişti! diyerek zulmü meşrulaştırması karşısında; “Zulme karşı çıkmamak, zulmün ortağı olmaktır. Ama mazlumu suçlayarak rejimin dilini tekrarlamak, alçaklıktır.” (Canik, 2025) şeklinde ağır bir dille kınar.
Savaş sona erdiğinde Mann, 1952’de Almanya yerine tekrar İsviçre’ye döner. Burada Nazi dönemiyle ilgili çarpıcı düşüncelerinin yer aldığı Doktor Faustus adlı eserini yayımlar. Ayrıca onun faşizme karşı sürgünde verdiği entelektüel mücadele, savaş sonrası yeniden değer kazanır, fikirleri saygı görür ve eserleri yeniden yayımlanmaya başlar. Bu gayretlerinden dolayı Federal Almanya hükûmeti, kendisini yüzyılın yazarı (Zinn, 2025) şeklinde onurlandırır.
İngiliz radyosu, BBC’den o dönem Alman halkına yaptığı konuşmaları Dinle Alman Ulusu! adıyla kitaplaştırılır. O konuşmaların bir paragrafı ise şöyledir:
Alman Ulusu, sizleri aşağılayarak karanlık bir geleceğe iten bu rejimden kendinizi kurtarın ve dünyanın inanmak için hâlâ kendini zorlamakta olduğu, Nasyonal sosyalizm ve Almanya’nın bütün olmadığı gerçeğini kanıtlayın. Eğer gittiği her yolda Hitler’i istekle izleyecek olursanız, çevrenizde çok güçlü bir öç alma isteği oluşacaktır ve Almanya için iyi duygular besleyenler bundan büyük bir korku duymaktadır. Boyunduruk altındaki Avrupa uluslarının, sizleri de ezmekte olan ortak düşmana karşı direnişlerine bir bakın. Onlardan değersiz, karaktersiz ve korkak mı olmak istiyorsunuz? Dünyanın köleleştirilmesi için gerekli malzemenin sizin eseriniz olduğunu ve sizin yardımınız olmadan Hitler’in savaşı sürdüremeyeceğini de düşünün! Çevresine dehşet saçan bu adamı, kendinizin yok etmiş olması, gelecekte çok büyük bir fark olarak değerlendirilecektir (Mann, 1991, s. 34-35).
20. yüzyılın en önemli yazarlarından olan Mann, Johann Wolfgang von Goethe’nin yapıtlarını kendi yapıtında bir tüzük ve konu bulmada örnek olarak kullanır. Buddenbrooks adlı romanında örnek olacak biçimde anlatıldığı gibi, yapıtlarının başlıca konusunu burjuvazinin yozlaşması oluşturmaktadır. Bu yüzden onun romanları, hikâyeleri ve denemeleri sadece Alman edebiyatında değil, dünya çapında da ses getirir. Aralarında Buddenbrooklar, Büyülü Dağ, Yusuf ve Kardeşleri ve Doktor Faustus gibi eserlerin de bulunduğu kitapları yaklaşık 40 dile (kimkimdir.net.tr, t.y.) çevrilerek milyonlara ulaşır.
Türkçe yayımlanan eserleri Efendi ile Köpeği, Mario ile Sihirbaz, Tonio Kröger, Venedik’te Ölüm, Zor Saat, Buddenbrooklar, Lotte Weimar’da, Aldanan Kadın, Majesteleri Kral, Büyülü Dağ, Doktor Faustus, Dolandırıcı Felix Krull’un İtirafları, Değişen Kafalar, Seçilen, Yusuf ve Kardeşleri ( 4 Cilt), Alacakaranlıkta, Dinle Alman Ulusu! şeklinde sıralanabilir.
Evet, zor yıllara rağmen geride çok güzel eserler bırakan Mann, her fani gibi 12 Ağustos 1955 yılında vefat eder. Zürih’te 80 yaşında hayata gözlerini yumduğunda, geride yalnızca büyük romanlar değil, karanlığa karşı yükseltilmiş bir vicdan ve susmamanın onurlu mirasını bırakır.
Kaynaklar
biyografiler.com (t.y.) thomas-mann. biyografiler.com, https://www.biyografiler.com/kimdir/thomas-mann
Canik, İ. (2025, Temmuz 6). Düşünceyi teslim alma planı- THOMAS MANN, 1000kitap.com, https://1000kitap.com/gonderi/277370120?oku=1
kimkimdir.net.tr (t.y.). Thomas Mann Kimdir? kimkimdir.net.tr, http://www.kimkimdir.net.tr/kisiler/thomas-mann
Mann, Th. (1991). Dinle Alman Ulusu!. (Çev. Niyazi Eröztürk), E Yayınları.
tamadres.com (t.y.). thomas-mann. tamadres.com, https://tamadres.com/yazar/thomas-mann
turkedebiyati.org (t.y.). thomas-mann. turkedebiyati.org, https://www.turkedebiyati.org/thomas-mann/
Zinn, W. (2025, Ocak 31). Thomas Mann – bir yüzyılın yazarı. deutschland.de, https://www.deutschland.de/tr/topic/kultur/thomas-mann-edebiyat-nobel-odulu-nazi-karsiti